کمپانی هند شرقی

در قرون پانزدهم وشانزدهم رقابت شدیدی بین اروپائیان برسر به دست گرفتن کنترل ادویه شرق وثروت های افسانه ای آن آغاز شد .اقدام بازرگانان هلندی در سال 1599 میلادی در افزایش قیمت هررطل فلفل از سه به هشت شیلینگ خشم ماجراجویان دریانورد انگلیسی را برانگیخت. ازاینرو الیزابت ملکه ی انگلستان درسال 1600میلادی موافقت خود را با اختصاص تجارت شرق به کمپانی انگلیسی هند شرقی اعلامنمود.تسلط سیاسی ونظامی انگلیس بر شبه قاره هند ، زمینه ی مجاورت مرزهایآن راباایران فراهم نمود. ازاین رو تلاش استعمارگران انگلیسی از آن پس صرف حفظ این مستملکه از دست رقبای اروپاییوآسیایی گردید.



درخواست تأسیس کمپانی هند شرقی به وسیله 218 نفر از تجار انگلیسی به الیزابت تقدیم شد. این شرکتی بود از تجار بزرگ بازار لندن و اشراف زمینداری که سرمایهگذاری در این عرصه را سودآور یافتند. رهبری این شرکت با تجار درجه اول و متنفذ بازار لندن بود. محققین انگیزه اصلی تأسیس کمپانی هند شرقی را افزایش چشمگیر قیمت فلفل بهوسیله پرتغالیها و سودآوری فوقالعاده این کالا در آن سالها ذکر کردهاند.

جان کی محقق انگلیسی، سرمایهگذاران اولیه کمپانی هند شرقی را به دو گروه متمایز تقسیم میکند: گروه نخست سرمایهگذارانی بودند که به بازگشت سریع پول خود به همراه سود کافی چشم داشتند، و گروه دوم تجار بسیار ثروتمند و متنفذ بازار لندن بودند که در خارج از کمپانی منافع تجاری و مالی گسترده داشتند. بر مبنای این تفاوت سهامداران، در کمپانی دو نهاد مدیریت شکل گرفت: «مجمع عمومی» (103) که بعدها «مجمع مالکان» (104) نام گرفت، و «هیئت مدیره» (105). «مجمع عمومی» شامل کلیه سهامدارانی بود که هریک حداقل 200 پوند در کمپانی سرمایهگذاری کرده بودند. «هیئت مدیره» شامل رئیس (106)، نایب رئیس (107) و 24 نفر مدیر (108) کمپانی بود که به وسیله «مجمع عمومی» انتخاب میشدند.

اعضای هیئت مدیره شخصیتهای درجه اول بازار لندن بودند که در کمپانیهای دیگر نیز مشارکت داشتند:

%D8%AA%D9%88%D9%85%D8%A7%D8%B3-%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B3.jpg

یک سوم از 218 نفر بنیانگذاران کمپانی، از سهامداران کمپانی لوانت بودند. اولین رئیس کمپانی کدخدا سِر توماس اسمایس (109)، عضو انجمن شهر لندن، در کمپانیهای «لوانت» و «مسکوی» و نیز در طرحهای تصرف اراضی شمال آمریکا سهیم بود. او تا سال 1621، به مدت 21 سال، ریاست کمپانی را به دست داشت. در این دوران، دفتر مرکزی کمپانی و محل برگزاری جلسات آن در خانه اسمایس بود. (110)

دربار انگلیس از بدو تأسیس آن، با کمپانی هند شرقی پیوند تنگاتنگ داشت.

ملکه، پادشاه و درباریان نه تنها در زمره سهامداران کمپانی بودند و سالیانه سهم خود را از سود آن برداشت میکردند، بلکه این کمپانی جدید به سرعت به یکی از منابع مهم درآمد دولت انگلیس بدل شد. در اوایل سده هفدهم، کمپانی سالیانه حدود 20 هزار پوند استرلینگ عوارض گمرکی پرداخت میکرد؛ و تنها این نبود. کمپانی برای پیشبرد اهداف اقتصادی و سیاسی خود به ملکه/پادشاه، درباریان و کارگزاران دولت انگلیس رشوههای کلان میپرداخت. برای نمونه، کمپانی برای جلب حمایت جیمز اول پادشاه انگلیس، به جنگ برای اخراج پرتغالیها از جزیره هرمز (1622) مبلغ ده هزار پوند به او پرداخت. (119) در دهه 1660 بدهی دربار انگلیس به کمپانی به 130 هزار پوند رسید. از دهه 1680، کمپانی سالیانه ده هزار گینه (120) به دربار پرداخت میکرد که یک درصد درآمدهای پادشاه انگلیس را تشکیل میداد. (121) در سال 1692، رشوههای پرداختی کمپانی به وزرای انگلیس 80 هزار پوند تخمین زده میشد (122). در یک مورد دیگر، کمپانی برای حفظ انحصار خود بر تجارت شرق 90 هزار پوند به رجال سیاسی انگلیس رشوه داد (123).

دیری نپایید که این سفرها به شدت سودآور شد: در سالهای 1613-1616، کمپانی در ازای 429 هزار پوند سرمایهای که به کار انداخته بود، 87/5 درصد سود برد و در سال 1817 در ازای یک میلیون پوند سرمایه دویست هزار پوند (131). در سال 1609 به کارگزاران کمپانی حقوق سالیانه پرداخت میشد که میزان آن از پنج تا 200 پوند متغیر بود. (132)



این سودآوری با افزایش سفرهای دریایی توأم بود: در سالهای 1611-1620 کمپانی 55 کشتی به شرق فرستاد. در سال 1620 کمپانی دارای 30 تا 40 کشتی بود که بیشتر آنها به خود او تعلق داشت و در کارگاههای کشتیسازی کمپانی ساخته شده بود. در دهه 1620، 46 کشتی، در دهه 1630، 35 کشتی و در دهههای 1640 و 1650 تنها حدود 20 کشتی به شرق فرستاد. کاهش سفرهای دریایی در این دو دهه به علت رقابت و دشمنی پرتغالیها و هلندیها بود. (133)

بدینسان، کمپانی هند شرقی دو دهه پس از تأسیس آن به یکی از «غولهای مالی» اروپا بدل شد؛ در سالهای 1617- 1622 بیش از 1/6 میلیون پوند استرلینگ سرمایه نقدی داشت که بیشتر آن به سکه نقره (ریال) اسپانیا بود که، برخلاف پوند انگلیس، در شرق پولی معتبر و مقبول تلقی میشد. (134) واردات کمپانی به انگلیس در سال1684 حدود 800 هزار پوند گزارش شده است. (135)



در این دوران منسوجات و سایر کالاهای انگلیسی بازاری در شرق نداشت. هجوم کالاهای شرقی به بازارهای انگلیس تا بدان حد گسترش یافت که اعتراض شدید برخی محافل سیاسی و اقتصادی را علیه کمپانی برانگیخت؛ تا بدانجا که در سال 1620 یکی از اعضای هیئت مدیره کمپانی هند شرقی به نام توماس مان (155) رسالهای نوشت با عنوان بحثی درباره تجارت با هند شرقی (156) برای پاسخگویی به منتقدینی که مدعی بودند کمپانی فلزات قیمتی انگلیس را به شرق میبرد و کالاهای مصرفی وارد میکند. مان به دفاع از عملکرد کمپانی برخاست و مدعی شد که ارزش کالاهای وارداتی از شرق بیش از ارزش فلزاتی است که بابت آنها پرداخت شده (157). این فرایند تداوم یافت؛ تا بدانجا که در یک دوره چهارساله (1681-1685) کمپانی 240 هزار کیلوگرم نقره و 7000 کیلوگرم طلا برای خرید کالاهای موردنیاز خود (به طور عمده از هند و ایران) صرف کرد. (158)



%DA%A9%D9%85%D9%BE%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%87%D9%86%D8%AF-%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7.jpg

تجارت با ایران بیشتر به صادرات کالاهایی نظیر پشم بز راور کرمان برای تهیه کلاه انگلیسی، پارچههای زربفت و ابریشمی و پردهای، قالیچه، لوازم چرمی، خشکبار، انقوره و مازو، فیروزه، زرنیخ و لاجورد و صدف از ایران مبادرت میکردند و در مقابل کالاهایی نظیر پارچههای الوان پشمی و پنبهای، چینیآلات، ساعت، فلزاتی نظیر قلع و سرب، چوب صندل، عاج، شکر و روغن نارگیل را وارد ایران میکردند. کمپانی هند شرقی انگلیس موفقیتی بسیار در تجارت با ایران داشت.



آغاز حضور موثر انگلیسیها در خلیج فارس به سال 1032 قمری/ 1622 میلادی بازمیگردد که کمپانی هند شرقی در قالب همکاری با شاه عباس اول صفوی ( 1039 ـ 996 قمری) موفق به اخراج پرتغالیها از جزیره استراتژیک هرمز در دهانه خلیج فارس شدند. دولت ایران در ازای این همکاری نیمی از عایدات گمرک هرمز و بعدها بندرعباسی را به کمپانی هند شرقی واگذار کرد. این حضور انگلیسیها در خلیجفارس تا اوایل قرن 12 هجری / 19 میلادی در قالب کمپانی هند شرقی ادامه داشت. این کمپانی ابتدا توانسته بود با اخراج سایر شرکتهای رقیب انگلیسی نظیر کمپانی روسیه و خاور نزدیک از صحنه، خود در سال 1008 قمری/ 1600 میلادی انحصار تجارت شرق را کسب کند تا آن زمان شرکتهای انگلیسی مذکور بر سر حضور در مناطق مختلف خلیج فارس و نیز قلمرو ایران و عثمانی برای تهیه مواد خام شرقی جهت بازارهای انگلیسی با هم رقابتی شدید داشتند. علاوه بر این، کمپانی هند شرقی هلند در سال 1032 قمری / 1623 میلادی و کمپانی هند شرقی فرانسه نیز توانسته بودند که در قرون 16 و ابتدای 17 میلادی در بندرعباسی که مهمترین بندر خلیجفارس محسوب میشد، دفاتری تاسیس کنند، اما از سده 18 نفوذ هلندیها در خلیج فارس کاهش یافت. به این ترتیب کمپانی هند شرقی از قرن 18 بتدریج به تنها قدرت خارجی موثر در این آبراه تبدیل شد.

حضور کمپانی هند شرقی انگلیسدر خلیج فارس و فعالیتهای آن با اهداف تجاری بود که از یکسو از اوضاع سیاسی مهمترین مستعمره انگلیسی یعنی هند، از سوی دیگر از اوضاع سیاسی ایران متأثر میشد. بویژه آن که از قرن 11 قمری / 18 میلادی ایران شاهد تغییر سریع سلسلهها و پادشاهان بود. به همین سبب به دنبال سقوط اصفهان در سال 1315 قمری/ 1723 میلادی که بروز ناامنی و شورشها در سواحل شمالی خلیج فارس را در پی داشت، به زودی تاثیر منفی خود را بر تجارت کمپانی مذکور آشکار کرد. از این رو کمپانی در سال 1163 قمری / 1750 میلادی انتقال دفتر تجاریاش از بندرعباسی که مرکز اصلی تجارت خلیج فارس محسوب میشد، به یکی از بنادر و جزایر خلیج فارس را مورد بررسی قرار داد. در بررسیهای به عمل آمده گزینههای مطروحه به ترتیب از این قرار بودند: انتقال به بحرین (1163 قمری / 1750 میلادی)، قشم یا بحرین (1164 قمری / 1751 میلادی)، قشم یا هنگام (1165 قمری / 1752 میلادی)، هرمز (1173 قمری / 1760 میلادی)، انتقال به هر نقطه امن (1174 قمری / 1761 میلادی) و سرانجام بررسی بازار بوشهر قبل از هرگونه تعهد (1175 قمری / 1762 میلادی).

به هر روی با انعقاد قراردادی با حکمران بوشهر (1176 قمری / 1763 میلادی) تمامی فعالیتهای تجارتی کمپانی هند شرقی به بوشهر منتقل شد. با وجود این، به سبب عدم ثبات سیاسی در ایران کمپانی دفتر تجاری خود را در 1176 قمری / 1763 میلادی به بصره انتقال داد تا از خسارت بیشتر جلوگیری کند، اما شیوع طاعون در بصره در 1173 قمری / 1786 میلادی تمام فعالیتهای تجاری و اهمیت این بندر را تحتالشعاع قرار داد و موجب تغییر سیاست کمپانی هند شرقی در خلیج فارس شد. از این رو در دهه 1770 میلادی تجارت بصره برای کمپانی اهمیت چندانی نداشت.

تمام سودآوری کمپانی هند شرقی اما از ناحیه تجارت نبود، دستیابی به بازارهای آسیایی باعث شد تا این شرکت در همان سالهای اولیه نخستین کارخانههای خود را در شهرک ماچیلیپاتنام در کرانه کوروماندل در خلیج بنگال ـ درست در نزدیکی هلندیها ـ بنا نهد و شروع به توسعه متصرفات آسیایی خود کند. سال 1609 در حالی که هنوز مدت امتیاز کمپانی پایان نیافته بود، جیمز اول پادشاه انگلیس فرمانی را صادر کرد که براساس آن زمان امتیازنامه قبلی به صورت نامحدودی تمدید میشد.